کوه ها غارها دشت ها و...

وه ها، غارها، دشت ها،دره هاو جلگه های ایران

---

پیدایش چین‌خوردگی ها و ناهمواری های ایران نتیجه حرکات کوه زایی اواخر دوران سوم است که پیدایش این چین‌خوردگی ها هم زمان با پیدایش کوه های جنوب اروپا و آسیا بوده است. درایران نمونه‌های مشخص ناهمواری به صورت کوهستان های بلند و پرحجم با دامنه‌های پرشیب و دره‌های تنگ و گذرگاه ها یا به صورت سرزمین‌های کمابیش هموار و یک نواخت دیده می‌شود. بیش از نیمی از وسعت ایران پوشیده از کوه های بلند است.
این کوه ها یا مانند البرز در طول صدها کیلومتر چون دیواری کشیده شده و عبور از آن فقط از طریق گردنه‌های بلند و گذرگاه ها عملی است، یا مانند زاگرس شامل رشته‌های مرتفع و موازی با دره‌های گود و دامنه‌های پرشیب است که نواحی داخلی ایران را از کناره ‌ خلیج فارس جدا می‌کند و تنها از راه دره‌های پرپیچ و خم رودها که در طول صدها هزار سال حفر شده‌اند، می‌توان از آنها عبور کرد. رشته کوه های خراسان با دره‌های وسیع، ارتباط ایران را با نواحی خاوری و شمال خاوری ایران به آسانی فراهم کرده‌اند.
کوهستان های ایران را می توان به کوه های شمالی, کوه های باختری و جنوبی, کوه های خاوری و کوه های مرکزی تقسیم کرد.
کوه های شمالی ایران مشتمل بر کوه های آذربایجان در شمال باختری و ماسیف البرز در مرکز و کوه های خراسان در مشرق می شود. مهم ترین کوه های آذربایجان، رشته کوه های قوسی شکل ارسباران واقع در ساحل رود ارس است. با قله «نشان کوه» به ارتفاع ۳۷۰۰ متر که از سوی غرب به آرارات و از سوی شرق به کوه های تالش متصل می‌شود. این رشته کوه ها دنباله رشته‌ کوه های قفقاز به شمار می‌آیند که با دره عمیق رود ارس از یک دیگر جدا می‌شوند. در داخل فلات آذربایجان دو توده عظیم کوهستانی سهند و سبلان قرار گرفته که هر دو از کوه های آتشفشانی خاموش با چشمه‌های آب معدنی فراوان هستند. بلندترین قله سهند ۳۷۱۰ متر و بلندترین قله مستور از برف سبلان ۴۸۱۱ متر ارتفاع دارد.
ماسیف عظیم البرز که در دوران چین‌خوردگی آلپی تکوین یافته، با قللی مرتفع و دره‌هایی عمیق مانند سد عظیم قوسی شکل به طول تقریبی ۶۰۰ کیلومتر بین دریای خزر و فلات مرکزی ایران واقع شده است. این دیوار عظیم در غرب با دره عمیق سفیدرود از کوه های تالش جدا شده، از سوی شرق به کوه های خراسان می‌پیوندد. عریض‌ترین و مرتفع‌ترین ناحیه این کوهستان قله دماوند به ارتفاع ۵۶۷۱ متر است و هر چه از دو سوی آن به طرف شرق و غرب پیش برویم، هم از ارتفاع و هم از عرض آن کاسته می‌شود.
قسمت سوم از کوه های شمالی ایران را کوه های خراسان در شمال خاوری تشکیل می‌دهد. این دسته از کوه ها به صورت رشته قوس های موازی از شاه کوه آغاز می‌شود و در جهت شمال باختری به جنوب خاوری تا هندوکش در افغانستان امتداد دارد. در میان این رشته کوه های موازی، دره‌ها و دشت های وسیع وجود دارد که گاهی پهنای آن در بعضی نقاط به حدود ۲۰۰ کیلومتر می‌رسد.
کوه های باختری و جنوبی, سراسر منطقه غرب ایران را در بر می گیرند و از کوه های آذربایجان، در شمال غرب ایران آغاز شده و به طرف جنوب و جنوب خاوری تا سلسله جبال مکران در بلوچستان امتداد می‌یابد. این سلسله جبال که کوه های زاگرس و شاخه‌های آن را تشکیل می‌دهند، مجموعه پستی و بلندی های منظم و ویژه‌ای است که در جنوب گسله‌های سراسری از کردستان جنوبی تا شمال تنگه هرمز گسترده شده است. زاگرس با جلگه‌های وسیع و دشت های پهناوری چون جلگه کرمانشاه درباختر و جلگه شیراز در جنوب، از هم جدا شده و به قسمت های شمالی، مرکزی و جنوبی تقسیم می‌شود.
ناحیه زاگرس شمالی که در جنوب کوه های آذربایجان قرار دارد, بلندی ارتفاع آن نسبت به نواحی دیگر کم تر است و در مقابل دره‌های تنگ متعدد و کوه و کمرهای سخت‌تری دارد که ارتباط‌ها را مشکل می‌کند. زاگرس مرکزی، مانند البرز میانی، مشتمل بر بسیاری از قلل بلند است که بیش از ۳۰۰۰ متر ارتفاع دارند و در بیش تر ایام سال در زیر پوششی از برف مستورند.
غالب این کوه ها پوشیده از جنگل‌های بلوط و نارون بوده و دامنه‌های آنها چراگاه های وسیع و محل ییلاق ایلات و عشایر کُرد، لُر و بختیاری است. این جنگل ها زیباترین چشم اندارهای طبیعی را رقم زده اند و منظره های بدیعی آفریده اند. مرتفع‌ترین ارتفاعات زاگرس به نام کوه های بختیاری در فاصله لرستان تا جلگه‌های شیراز واقع شده که از یک سو به فلات داخلی مرتبط است و از سوی دیگر به جلگه‌های خوزستان و ساحل خلیج فارس منتهی می‌شود. بلندترین نقطه آن زردکوه، ۴۵۴۷ متر ارتفاع دارد.
در نواحی جنوبی ایران، رشته‌ کوه های ساحلی در امتداد خلیج فارس و دریای عمان کشیده شده و تا بلوچستان امتداد دارد. ارتفاع رشته‌های جنوبی کم است و هر قدر به ساحل نزدیک می‌شود، از ارتفاع آن کاسته می‌شود. مهم ترین کوه های این ناحیه تنگستان و لارستان است که به سوی شرق کشیده و به کوه های بشاگرد در ساحل دریای عمان متصل می‌شوند.
بشاگرد با ارتفاع ۲۱۶۱ متر در جنوب باتلاق جازموریان با جهت خاوری – باختری کشیده شده و تقسیم‌کننده آب میان دریای عمان و جازموریان است. این کوه ها عموماً خشک‌ و فاقد پوشش گیاهی اند و دارای گردنه‌ها و گذرگاه ها صعب‌العبور هستند.
کوه های خاوری ایران, از خراسان در شمال تا بلوچستان در جنوب را در بر می گیرد که می‌توان آن ها را در سه واحد نسبتاً بزرگ کوهستانی خلاصه کرد: یکی واحد کوهستانی جام مرکب ارتفاعات با خزر، کوه سرخ، کوه سیاه، کوه هشتادان در جنوب خراسان که این دسته از کوه ها با اشکوب های ضخیم با ورقه‌های نمک و سنگ آهک تشکیل یافته و عموماً جهت خاوری – باختری دارند. دیگری کوه های قائن در جنوب جام که به سبب کم بودن بارندگی خشک و برهنه است. ارتفاعات معروف آن کوه کلات، کوه سلیمان، کوه آهنگران و شاه کوه است.
این دسته از کوه ها درجهت شمال باختری – جنوب خاوری امتداد داشته و در جنوب خاوری به دشت لوت منتهی می‌شوند. دسته سوم سلسله جبال مکران در بلوچستان است که از حوالی زابل در سیستان آغاز می‌شود و تا ناحیه چهل پشت، آخرین نقطه سرحدی ایران در بلوچستان امتداد می‌یابد. ارتفاعات مهم آن، کوه پلنگان، کوه ملک سیاه، کوه آتشفشان خاموش تفتان به ارتفاع ۴۰۵۰ متر است.
کوه های مرکزی ایران از تعدادی ارتفاعات غیرمنقطع رشته مانند در جهت شمال باختری به جنوب خاوری از حوالی کاشان تا فلات مرکزی بلوچستان ادامه دارد. عمده‌ترین کوه های رشته مرکزی، شامل قافلان کوه (در راه تهران – تبریز)، کوه های کرکس در جنوب کاشان، کوه های نایین در یزد، شیرکوه در جنوب باختری یزد، کوه های بارز و شهسواران در کرمان و کوه بزمان در مرکز بلوچستان است. نواحی مرکزی از نظر وجود کان های مختلف اهمیت بسیار دارد و از مشخصات طبیعی آن، باران کم، تغییرات ناگهانی هوا، وزش بادهای سخت، کمبود رودخانه‌های دایمی و سیلابی بودن رودهاست. زراعت نیز محدود به بستر رودخانه‌ها یا دامنه کوهستان ها است.
در مقابل کوهستان های بلند با دره‌های گود، پهنه‌های کم وبیش وسیع و همواری در داخل یا در حاشیه فلات ایران وجود دارند که این جلگه ها و دشت ها چشم اندازهای طبیعی بسیار زیبایی هستند. این سرزمین‌ها با وسعت و ارتفاع متفاوت در محل کوهپایه‌ها و یا در میان رشته‌ کوه ها گسترده شده‌اند. جلگه‌های ساحلی شمال کشور و دشت های مرکزی و جنوبی ایران نمونه هایی از این زمین ها به شمار می روند.
جلگه ها در شمال و جنوب ایران واقع شده اند. جلگه‌ ساحلی دریای خزر, حاشیه باریک جنوبی دریای خزر است که بلافاصله بعد از دریا آغاز می‌شود و امتداد آن تا دامنه‌های شمالی البرز می‌رسد. طول جلگه‌های ساحلی دریای خزر حدود ۵۰۰ کیلومتر و عرض این جلگه‌ها در طول خود از آستارا تا رود گرگان همواره متغیر و غالباً کم تر از ۲۰ کیلومتر بوده است. سواحل جنوبی خزر و درون این جلگه ها کشتزارهای سرسبز و رودخانه های متعدد جریان دارند و زندگی در پای کوه های جنگلی و مشرف به دریا رونقی عمیق دارد.
جلگه‌های ساحلی خلیج فارس و دریای عمان در جنوب ایران در طول تقریبی ۱۴۸۰ کیلومتر در مجاورت دو دریای عمان و خلیج فارس قرار دارد و رودخانه میناب، این منطقه ساحلی را به دو قسمت جلگه ساحلی خلیج فارس (از مصب اروندرود تا میناب) و جلگه ساحلی مکران (از میناب تا مرز پاکستان) تقسیم می‌کند. تنگه هرمز در ۸ کیلومتری بندرعباس حدفاصل میان این دو دریا قرار دارد.
دشت ها ی ایران مشتمل بر دشت های وسیع و متعددی در مناطق مختلف کشور است ولی بزرگ ترین و مهم ترین دشت های ایران دشت کویر و دشت لوت هستند که در میان کوه های البرز, خراسان, کوه های مرکزی و کوه های خاوری قرار گرفته اند و چاله بزرگی در مرکز ایران ایجاد کرده اند که بدیع ترین جلوه های بیابانگردی و توریسم صحرایی را به نمایش می گذارند. بیابان های ایران مساحتی حدود ۰۰۰/۳۲۰ کیلومتر مربع دارند که ارتفاعات آن ها را به چند حوزه‌ تقسیم می‌کنند. مهم ترین حوزه‌های آن یکی حوزه شمالی به نام کویر نمک و دیگری حوزه جنوبی به نام کویر لوت است.
کویر لوت در جنوب خاوری کشور واقع شده و در حدود ۸۰۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد. لوت را از لحاظ شکل ناهمواری و پراکندگی عوارض جغرافیایی می‌توان به سه بخش لوت شمالی، لوت جنوبی و لوت مرکزی تقسیم کرد که وسیع‌ترین و نیز پست‌ترین بخش بیابان لوت است و در آن نمونه‌های کامل انواع عوارض مختلف بیابانی دیده می‌شود. لوت، از لحاظ پوشش گیاهی بسیار فقیر و قسمت اعظم آن فاقد گیاه است. در هیچ قسمتی از ایران سرزمینی به این خشکی و کم گیاهی دیده نمی‌شود. منطقه فاقد حیات حدود ۲۰۰ کیلومتر طول و ۱۵۰ کیلومتر عرض دارد و قسمت‌های مرکزی لوت مرکزی به کلی فاقد گیاه است.
دشت کویر که به کویر نمک نیز شهرت دارد, فضای وسیع و بستر پر شده یک چاله زمین‌شناسی است که در جنوب رشته جبال البرز میان خراسان و سیستان و قم و کاشان و یزد قرار گرفته است. طول آن از شرق به غرب ۶۰۰ کیلومتر و عرض آن از شمال به جنوب از ۱۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر است. سطح آن صاف و هموار با مختصر شیبی از کوه ها به پست‌ترین نقطه منتهی می‌شود.
بخش بزرگی از کویر نمک را شن و سنگ‌ریزه پوشانده است که اغلب دست خوش باد قرار می‌گیرند. طوفان های سخت، شن آمیخته به نمک را مانند امواج دریا به حرکت درمی‌آورد و گاهی به شکل تپه‌های طولانی به جا می‌گذارد. این تل های شنی که در اثر وزش باد تغییر جا می‌دهند، به تپه‌های ریگ روان معروفند. کویر نمک نیز از خشک‌ ترین نواحی ایران است: میزان بارندگی حدود ۱۰۰ میلی‌متر و اختلاف درجه حرارت شبانه روز در سال بسیار زیاد و بین صفر و هفتاد درجه است.